Na skraju puszczy sandomierskiej

 

Pisemne świadectwa o stałych , zorganizowanych osadach w okolicy Wisłoki pochodzą z 11 wieku. Dotyczą :Pilzna ,Brzeżnicy ,Lubziny , Dęborzyna . są to przede wszystkim dokumenty nadań włości biskupom  i zakonom. W 12i13 wieku powstało kilka nowych osad , między innymi Dębica.

Osady ludzkie coraz głębiej wciskały się w obszary leśne Puszczy Sandomierskiej sięgającej krawędzi progu Pogórza Karpackiego. Świadczą o tym nazwy :borek,  boreczek ,mały borek grabiny , borowa ,grabówka Dąbie, Dębica, Dębina. W13i14 wieku osiedlano tu się chętnie, gdyż były to jedyne ze spokojniejszych okolic na południowo-wschodnich ziemiach polskich.

Osada , będąca kolebką miasta Dębicy , rozwinęła się prawdopodobnie na wzgórzu w okolicy budynku ,gdzie niedawno mieściła się siedziba sądu powiatowego , przy placu gryfitów. To miejsce było otoczone bagniskami zasilanymi przez wylewy z Wisłoki i drobne potoki płynące z wyższych części Pogórza .W XIII wieku , w związku z przeprowadzoną akcją osadniczą wzdłuż całej doliny Wisłoki, Dębica ulokowała się w pobliżu grodu obronnego Głodomak i powoli stawała się ośrodkiem gospodarczym.

Protoplastą rodu Gryfitów związanych z Dębicą był Czader z latoszyna, syn kasztelana wiślickiego Świętosława , wnuk klemensa z Ruszczy , wojewody krakowskiego. Posiadał Latoszyn, z racji ożenku z córką cześnika krakowskiego ,zarządzał także Dębicą którą w posagu przekazał szwagier żony komes Mszczuj .Na początku XIV wieku Czader znajdował się w otoczeniu Władysława Łokietka w Wiślicy .Jego spadkobierca Świąszek (Swiętosław) z Dębicy , będący w dobrym stosunkach z królem Kazimierzem Wielkim , przeprowadził lokacje miasta .

Dokumenty z 1326 roku i pózniejszych lat ,których zachowały się wzmianki  o Dębicy , dotycząca zbierania świętopierza przez Antoniego , dziekanatu leśnego albo dębickiego . Do dekanatu dębickiego należał przez pewien czas nawet Rzeszów . Na przełomie XIII / XIV wieku osada uzyskała prawa miejskie , jednak złupili ja Tatarzy . Wtedy w 1358 roku Kazimierz Wielki wydał Świętosławowi herbu Gryf przywilej na ponowne założenie miasta Dębicy . Kolejnymi rodami administrującymi Dębicą byli Trzeciescy i Górscy .Jednak herbem miasta pozostał znak rodowy Gryfitów: biały gryf na czerwonym tle . Gryf to zwierzę fantastyczne , składające się w połowie z orła i lwa . Wierzono , że posiada ogromną siłę , która pozwala pokonać nawet uzbrojonego mężczyznę . Dlatego jest symbolem waleczności , drapierznośći , odwagi , wytrwałości w dążeniu do celu oraz czujności (ze względu na przenikliwe spojrzenie) . Nie lada wytrwałości wymagało kilkakrotne dźwiganie miasta z ruiny , chociażby po potopie szwedzkim . Małopolski ród Gryfitów jako pierwszy umieścił gryfa na tarczy herbowej w XIII wieku , na pomorze ten znak zawędrował prawie sto lat puzniej.

W szesnastowiecznym utworze "Minuncje Sowiżrzałowe" w rozdziale "O powodzeniu szczęśliwym miast niektórych" znajdują się teksty o następujących miastach: Kraków, Lwów , Przemyśl , Sędziszów, Biecz, Dębica i Pilzno .Zadziwia fakt że Dębica i Pilzno umieszczone w tak znamienitym towarzystwie  zostały zaprezentowane wierszami , podczas gdy pozostałe miasta przedstawiono prozą w kilku zdaniach . Tak nieznany bliżej poeta widział Dębicę:

Debica ,ojczyzny czoło, Murem obwieziona wokoło, K temu obtoczona wałem, Wiele baszt kosztem mniemałem.(…) Wieża w rynku , mogę przysiąc, Że ma w sobie łokci tysiąc. Tak nad miasto wyniesiona  , alabastrem pobielona . A na samym wierzchu wieże Ośm trębaczów miasta strzeże (...) Kościół zupełny u fary, Dwie kaplicy wyniesione, Bardzo misternie zrobione, Blachą miedzianą pobite, a obrazy wszystkie ryte .moje oko to widziało, choć się też trochę zełgało. Niedziw ,choć się pióro myli , Sami się oto prosili .

W XVII wieku zaczęto rozbudowywać miasto . Budowa kościółka św. Barbary oraz założenie cmentarza w okolicy obecnej ulicy J. Żuławskiego  dały początek nowej Dębicy. Jednak potop szwedzki i pożar w 1660 roku zahamował jej  rozwój .Dopiero pod koniec XVII wieku rozwinęła się nowa część miasta, której zamieszkali Żydzi. Początek XVIII wieku okazał się niekorzystny dla Dębicy, gdyż została zniszczona w wyniku działań wojny północnej. Michał Hieronim Radziwiłł odbudował ją w drugiej połowie XVIII wieku, ale sprowadził tu konfederatów barskich, co doprowadziło do walk z wojskami rosyjskimi na Błoniach pod Dębicą. W 1772 roku Dębica znalazła się w zaborze Austryjackim i utraciła prawa miejskie. Dopiero w 1856 roku, w wyniku budowy lini kolejowej Kraków - Lwów miasto zaczęło się rozwijać, powstały małe zakłady przemysłowe. Na początku XX wieku, w 1907 roku wybudowano gmach gimnazjum, w którym obecnie mieści się Liceum Ogólnokształcące im. Władysława Jagiełły.

Podczas I wojny światowej miasto zostało zniszczone przez wojska rosyjskie. Dopiero budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego w dwudziestoleciu międzywojennym  stała się szansą dla miasta. Powstały nowe zakłady przemysłowe :fabryka opon -obecnie Firma Oponiarska Dębica, walcownia wytwórnia kałczuku , dlatego Dębica stała się siedzibą powiatu

 II wojna światowa i okupacja niemiecka przyniosły wielkie straty, zwłaszcza wśród ludności żydowskiej oraz przyczyniły się do zniszczenia miasta, które zostało wyzwolone przez wojska sowieckie 23 sierpnia 1944 roku, ale od stycznia 1945 roku znajdowało się w strefie przyfrontowej. W okresie wojny  na południe od Dębicy -dzisiejszym Latoszynie Gumniskach i Braciejowej , w trudnym lesisto pagórkowatym terenie działały oddziały partyzanckie . W lipcu sierpniu i wrześniu, w ramach akcji "Burza", podjęły one walkę zbrojną z okupantem niemieckim, zadając mu wielkie straty